پس از زمین لرزه دیشب در 6 استان کشور، تهران در انتظار زلزله‌ای بزرگ
زلزله‌ای «مهیب» برای پایتخت در راه است. این هشداری ست که سال هاست توسط کارشناسان داخلی و خارجی علم زلزله شناسی به مردم و مسئولان داده شده و گرچه شاید در عمل چندان جدی گرفته نشده اما به واقع جدی است و بنا بر مطالعات زمین شناسی، 30 سال نیز از زمان وقوع مجدد آن گذشته. گسل‌های فعال تهران، پنهان از نگاه آسوده مردم اما جایی درست زیر پای آن ها، در حال ذخیره انرژی و خشم از حرکت گام‌های بی‌شماری هستند که تهران را انباشته و روز به روز بر آن افزوده می‌شود.
«من ایمان دارم که زلزله بزرگی درانتظار تهران است.» این را «بهرام عکاشه» پدر علم زلزله شناسی ایران و رئیس سابق بخش زلزله شناسی موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، در گفت و گو با «قانون» برای چندمین بار هشدار می‌دهد و می‌گوید که در صورت وقوع این زمین لرزه، از تهران جز جنازه‌های بی صاحب، جز زخمی‌های بی‌شمار و جز تلی از آوار که تا سال‌ها غیر قابل سکونت خواهد بود، چیزی باقی نخواهد ماند.
هراس از زلزله اخیر استان‌های بوشهر و سیستان و بلوچستان، این روزها بار دیگر توجه پایتخت نشینان را متوجه هشدارهایی کرده که کارشناسان سال‌هاست نسبت به زمین لرزه قریب‌الوقوع تهران می‌دهند. مردم این روزها از تاریخ آخرین زمین لرزه در تهران صحبت می‌کنند و این که سال‌ها از موعد وقوع آن گذشته است. این شنیده‌ها تا چه حد منطبق بر واقعیت است، و آیا تهران از لحاظ تاریخی همواره مستعد زمین لرزه بوده است ؟
به جرئت می‌توانم بگویم که زلزله در تهران سابقه‌ای بیش از 2هزار سال دارد و به قبل از میلاد مسیح بر می‌گردد.در تاریخ آمده که شهر ری به عنوان پایتخت کشور، بارها بر اثر وقوع زلزله نابود شد. پس تهران همواره مستعد وقوع زلزله بوده و هست. اما تاریخ آخرین زمین لرزه بزرگ که باز هم مربوط به شرق تهران یعنی شهر ری بوده به ماه مارس سال 1830 میلادی یعنی 183 سال قبل برمی گردد که طی آن تقریبا تمام خانه‌ها و بازار تهران ویران شد و تلفات در آن زمان بیش از 45 هزار نفر بود. اگر به زلزله‌های تاریخی منطقه البرز مرکزی مراجعه کنیم می‌بینیم که در این منطقه حداقل 10 بار زلزله هایی تا مرز 7/7 ریشتر به وقوع پیوسته است.
دوره بازگشت زلزله برای پهنه تهران چه قدر است؟
طبق محاسبات شخصی من، این دوره برای تهران 150 سال است در حالی که از وقوع آخرین زمین لرزه بزرگ آن 180 سال گذشته. این تاخیر 30 ساله به این معنی است که زمین‌لرزه بعدی، به مراتب شدت و بزرگی بیشتری خواهد داشت.انرژی زمین در حال جمع شدن در گسل هاست و زلزله بعدی تهران که در حالت عادی قابلیت وقوع تا 7 ریشتر را دارد، در این شرایط به طور حتم بیش از 7 ریشتر خواهد بود.
گفته شده که مطالعات زلزله شناسی ژاپن نیز امکان وقوع زلزله بالغ بر 7 ریشتر را برای تهران پیش بینی کرده. پس این مدعا صحت دارد؟
همین طور است. در سال 1380 آژانس بین‌المللی مطالعات زلزله ژاپن – جایکا - برمبنای مطالعه وضعیت زمین، خاک، عرض خیابان ها، تعداد طبقات ساختمان ها، جمعیت تهران، شیب تهران و موارد بسیاری از این دست، دو گزارش ارائه داد که بر اساس آن گسل شمال تهران توانمندی وقوع زلزله تا 2/7 ریشتر و گسل جنوبی قدرت زلزله تا 7 ریشتر را دارد. این گزارش هم چنین تعداد تلفات را محاسبه کرده بود و پیش بینی می‌کرد که زلزله تهران با چندصد هزار کشته و دوبرابر آن زخمی همراه باشد، و به مردم نشان می‌داد که زلزله تهران جدی است و گسل‌هایی که از آن نام می‌بریم درست زیر پایمان هستند، نه در آسمان.
گسل‌های خطرناک تهران چه تعداد هستند و در کدام نواحی پراکنده اند؟
به عنوان گسل‌های خطرناک، گسل شمال تهران را داریم که از کرج تا لواسانات را در برگرفته.گسل جنوب تهران یا همان ری شمالی و جنوبی که بین 7/6 تا 7 ریشتر قابلیت وقوع زلزله را دارد. گسل مشافشم که از سمت فیروزکوه و دماوند تا محدوده کندوان امتداد یافته و طول آن حداقل 200 تا 300 کیلومتر است و توانمندی‌اش برای زلزله بیش از 7 ریشتر است. گسل شمال تهران در لواسانات و لشکرک از همین گسل انشعاب یافته و ثابت شده که در طول تاریخ 10هزار ساله گذشته، این گسل بارها فعال بوده. با این حال سال‌هاست که انرژی از خود آزاد نکرده است.
با این که سال هاست زلزله بزرگی در پایتخت به وقوع نپیوسته، اما گفته می‌شود که روزانه 5 زلزله نامحسوس در تهران به ثبت می‌رسد. آیا وقوع این مدعا صحت دارد و در صورت تایید، آیا می‌تواند نقشی در کاهش انرژی ذخیره شده در گسل‌ها داشته باشد؟
وقوع زلزله‌های نامحسوس تهران صحت دارد، اما بنا به نظر شخصی من، نه تنها انرژی گسل‌ها را تخلیه نمی کند بلکه در حکم هشداری است برای وقوع یک زلزله مهیب. مثل کوهی که سنگ ریزه‌های کوچک به طور دائم از آن سرازیر هستند. این سنگ ریزه‌ها خبر از وقوع ریزشی بزرگ می‌دهند.
با این حساب، میزان آسیب‌پذیری تهران و آمار تلفات، همان خواهد بود که ژاپن پیش بینی کرده است؟
آسیب پذیری زلزله را با درجه‌ای به اسم «مرکالی» اندازه گیری می‌کنند که بالاترین درجه آن، 12 است. مطالعات ژاپن و ستاد بحران پیش بینی می‌کند که اگر تنها گسل جنوب یا گسل مشافشم فعال شوند، تهران با 8 تا 9 درجه مرکالی تخریب خواهد شد. این آمار‌ها پنهان کردن ندارد و مردم باید از آن مطلع باشند.
تصویر تهران تخریب شده پس از وقوع زلزله ، چه تصویری خواهد بود؟
کشته‌ها و زخمی‌های میلیونی، همه شهر را که آن زمان به خرابه تبدیل شده پر خواهد کرد. برق و آب و گاز حداقل تا 2 سال قطع خواهد بود. جاده و راهی باقی نمی‌ماند و گروه‌های امداد و نجات، عملا امکان تردد زمینی ندارند. مسئولان معتقدند آن زمان امداد هوایی از طریق فرود هلیکوپترهای امداد‌رسان در پارک‌ها صورت خواهد گرفت و استان‌های امدادی به کمک خواهند شتافت، مثلا قم به جنوب شهر کمک می‌کند، قزوین به غرب تهران، سمنان به شرق و به همین ترتیب، که البته این‌ها راهکارهای روی کاغذ است که در روزهای عادی هرگز تمرینی برای آزمایش کم و کیف آن انجام نشده. بیمارستان‌ها که در ردیف 6 هزار بافت فرسوده تهران قرار دارند آن زمان کاملا تخریب شده است که وزارت بهداشت همواره نسبت به این موضوع هشدار داده. تهران تا مدت‌های طولانی تعطیل و با خاک یکسان خواهد بود. سودجویان برای غارت بقایای شهر هجوم می‌آورند، و فکر کنید که در این شهر از هم پاشیده از دست نیروی انتظامی برای مهار این افراد یا حفظ امنیت زنده ماندگان چه بر می‌آید؟ افرادی که خود را برای خرید خانه در مناطق شمالی شهر که بارها نسبت به گسل‌های آن هشدار داده‌ایم به زحمت انداخته‌اند، در صورت زنده ماندن و فرونریختن خانه، امکان استفاده از آن را ندارند چرا که تا سال‌ها آب و برق و گاز نخواهند داشت. به همه این‌ها اضافه کنید، نبود هماهنگی همیشگی سازمان‌ها را. با توجه به نوع گسل های تهران، مناطق 1، 2 و 3 بیشترین آسیب را از فعال شدن احتمالی گسل های شمال شهر می بینند و در دیگر سو مناطقی چون 17، 9، هفت و 11 نیز به دلیل داشتن بافت فشرده مسکونی، از آسیب جدی در زلزله تهران برخوردار می شوند.
اما گفته می‌شود که ژاپن برای فراهم سازی تکنولوژی اطلاع از لحظه وقوع زلزله در حال همکاری با تهران است. پیش از این نیز در زلزله فوکوشیما ژاپن این حادثه را 20 ثانیه قبل از وقوع اطلاع رسانی کرده بود. به نقش این اطلاع رسانی در کاهش آسیب پذیری تهران تا چه حد امیدوار هستید؟
امیدی ندارم، چون سیستم اطلاع رسانی در ایران همواره ضعیف بوده وهست. پیش‌بینی و اطلاع رسانی ژاپن بین موج «پی و اس» اتفاق افتاده. به این صورت که به محض وقوع زلزله بر حسب فاصله کانون زلزله از پایگاه، ابتدا موج «پی» با سرعت زیاد می‌آید و بعد با نصف این سرعت، موج «اس» یا موج تخریب کننده از راه می‌رسد. فاصله بین این دو موج از 10 تا 20 ثانیه است که در این مدت و با احتساب فاصله کانونی، تمام رآکتورهای اتمی باید به صورت اتوماتیک خاموش شوند و تمام چراغ‌های راهنمایی شهر ، روی قرمز قرار بگیرند. ایا این کار برای ما در عرض 10 ثانیه ممکن است؟
حتی اگر ژاپن راهنمای ایران باشد؟
حتی اگر پای ژاپن در میان باشد. 10 ثانیه زمانی است به اندازه خوردن یک لیوان آب و این در حالی است که سیستم اطلاع رسانی ما همیشه مشکل دارد. من امید چندانی به این موضوع ندارم.
چرا ژاپن می‌تواند و ما نمی‌توانیم. اشکال از چیست؟
صحیح نیست که من بگویم اشکال از چیست اما همه می‌دانیم چرا. اگر دانشکده‌ای را به من محقق بدهند می‌دانم چطور آن را اداره کنم اما اگر تخصصی در این زمینه نداشته باشم، چند نفر معاون استخدام می‌کنم و کارها را می‌سپارم به آن‌ها. مشکل این جاست. زلزله بم 4/6 ریشتر بود و 30 هزار کشته داد. بر اساس نقشه‌های زمین شناسی «گسل بم» که گسلی 60 کیلومتری است در این نقشه‌ها ترسیم شده و قابل مشاهده بود. چرا بم را روی این گسل ساختند؟ چرا تهران را روی گسل ساختند؟ آقا محمد خان خبر نداشت که گسل چیست، ما که می‌دانیم. پایتخت را جا به جا کنیم یا سعی کنیم جمعیت آن را کاهش دهیم.
مشکل این است که کار و زندگی بسیاری از ما به پایتخت گره خورده. حتی در صورت تمایل هم نمی توانیم تهران را ترک کنیم.
موضوع همین است. چرا تمام سرمایه باید در تهران متمرکز باشند؟ خارج از ایران این‌طور نیست. کارخانه‌ها و شرکت‌ها همه در یک جا متمرکز نیستند و صنایع در شهرهای مختلف پخش است. در ایران مردم حتی برای یک جراحی ساده هم باید راه تهران در پیش بگیرند. درست نیست، شهرهای دیگر هم باید همان قدر آباد باشند که تهران است. جمعیت تهران رسیده به 14 میلیون نفر که بسیار خطرناک است. هرچه جمعیت بیشتر، تعداد تلفات زیادتر.
چه در تهران و چه شهرستان‌ها ، مردم آرزو دارند که روزی در شمالی ترین مناطق تهران صاحب خانه باشند. این گرایش که در تضاد کامل با هشدار وجود گسل‌های خطرناک در این مناطق است را چطور می‌توان توجیه کرد؟
توجیهی جز اعتقاد به قضا و قدر و سرنوشت ندارد. جز این که ما همیشه باید در چاله بیفتیم تا چشممان به روی خطر باز شود. من تعجب می‌کنم اما برخی اعتقاد دارند که زلزله در ارتباط با مسائل اخلاقی و معنوی است و اگر دعای خاصی را بخوانند از خطر زلزله در امان خواهند ماند. خداوند به انسان شعور بخشیده و تنها استفاده از آن است که دفع خطر خواهد کرد. باید از تاریخ زلزله خیزی کشور درس بگیریم. به مردم و مسئولان می‌گویم: من ایمان دارم که زلزله بزرگی درانتظار تهران است و به وقوع می‌پیوندد.
