شايد هر روز نام چند محله از تهران را بشنويم بي آنکه بدانيم تاريخچه*ء اين نام*ها چيست. البته اگر اهل تهران باشيد، به خوبي ميدانید که هر يک از اين نامها، بخشي از تاريخ تهران را ساخته و حتی میتوان گفت بخشی از هويت تهران قديم نهفته در تاريخ اين نام هاست.
سيد خندان
سيدخندان پيرمردي دانا و البته خنده*رو بوده كه پيشگويي*هاي او زبانزد مردم بوده است. دليل نامگذاري اين منطقه نيز احترام به همين پيرمرد بوده است؛ البته بعدها نام سيد خندان بر ايستگاه اتوبوسي در جاده قديم شميران هم اطلاق مي*شده است.
فرمانيه
در گذشته املاک زمين هاي اين منطقه متعلق به کامران ميرزا نايب*السلطنه بوده است و بعد از مرگ وي به عبدالحسين ميرزا فرمانفرما فروخته شده است.
فرحزاد
اين منطقه به دليل آب و هواي فرح انگيزش به همين نام معروف شده است.
شهرک غرب
دليل اينکه اين محله به نام شهرک غرب معروف شد ساخت مجتمع هاي مسکوني اين منطقه با طراحي و معماري مهندسان آمريکايي و به مانند مجتمع هاي مسکوني آمريکايي بوده و در گذشته نيز محل اسکان بسياري از خارجي ها بوده است.
آجودانيه
آجودانيه در شرق نياوران قرار دارد و تا اقدسيه ادامه پيدا مي کند. آجودانيه متعلق به رضاخان اقبال السلطنه وزير قورخانه ناصرالدين شاه بوده، او ابتدا آجودان مخصوص شاه بوده است..
اقدسيه
نام قبلي اقدسيه (تا قبل از 1290 قمري) حصار ملا بوده است. ناصرالدين شاه زمين هاي آنجا را به باغ تبديل و براي يکي از همسران خود به نام امينه اقدس (اقدس الدوله) کاخي ساخت و به همين دليل اين منطقه به اقدسيه معروف شد.
جماران
زمين هاي جماران متعلق به سيد محمد باقر جماراني از روحانيان معروف در زمان ناصر الدين شاه بوده است. برخي از اهالي معتقدند که در کوه هاي اين محله از قديم مار فراوان بوده و مارگيران براي گرفتن مار به اين ده مي آمدند و دليل نامگذاري اين منطقه نيز همين بوده است و عده اي هم معتقدند که جمر و کمر به معني سنگ بزرگ است و چون از اين مکان سنگ*هاي بزرگ به دست مي آمده *است*، آن*جا را جمران*، يعني محل به*دست آمدن جمر ناميده*اند.
پل رومي
پل رومي در واقع پل کوچکي بوده که دو سفارت روسيه و ترکيه را هم متصل مي کرده است. عده*اي هم معتقدند که نام پل از مولانا جلال*الدين رومي گرفته*شده است*.
جواديه (در جنوب تهران)
بسياري از زمين هاي جواديه متعلق به آقاي فرد دانش بوده است که اهالي محل به او جواد آقا بزرگ لقب داده بودند. مسجد جامعي نيز توسط جواد آقا بزرگ در اين منطقه بنا نهاده است که به نام مسجد فردانش هم معروف است.
داوديه (بين ميرداماد و ظفر)
ميرزا آقاخان نوري صدر اعظم اين اراضي را براي پسرش*، ميرزا داودخان*، خريد و آن را توسعه داد. اين منطقه در ابتدا ارغوانيه نام داشت و بعدها به دليل ذکر شده داوديه نام گرفت*.
درکه
اگر چه هنوز دليل اصلي نامگذاري اين محل مشخص نيست اما برخي آنرا مرتبط به نوعي کفش براي حرکت در برف که در اين منطقه استفاده مي شده و به زبان اصلي درگ ناميده مي شده است دانسته اند.
دزاشيب (نزديکي تجريش)
روايت شده است که قلعه بزرگي در اين منطقه به نام آشِب وجود داشته است و در گذشته نيز به اين منطقه دزآشوب و دزج سفلي و در لهجه محلي ددرشو مي گفتند.
زرگنده
احتمالا" دليل نامگذاري اين محل کشف سکه ها و اشياء قيمتي در اين محل بوده است. در گذشته اين منطقه ييلاق کارکنان روسيه بوده است.
قلهک
کلمه قلهک از دو کلمه قله و ک* تشکيل شده است که قله معرب کلمه کله*، مخفف کلات به معناي قلعه است*. عقيده اهالي بر اين است که به دليل اهميت آبادي قلهک که سه راه گذرگاه*هاي لشگرک*، ونک و شميران بوده است*، به آن (قله- هک) گفته شده است*.
کامرانيه
زمين*هاي اين منطقه ابتدا به ميرزا سعيدخان*، وزير امور خارجه*تعلق داشت، و سپس کامران ميرزا پسربزرگ ناصرالدين شاه*، با خريد زمين*هاي حصاربوعلي*، جماران و نياوران*، اهالي منطقه را مجبور به ترک زمين*ها کرد و سپس آن جا را کامرانيه ناميد.
محموديه
(بين پارک وي تا تجريش يا وليعصر تا ولنجک)
در اين منطقه باغي بوده است که متعلق به حاج ميرزا آقاسي بوده است و چون نام او عباس بوده آنرا عباسيه مي گفتند. سپس علاءالدوله اين باغ بزرگ را از دولت خريد و به نام پسرش*، محمودخان احتشام*السلطنه*، محموديه ناميد.
نياوران
نام قديم اين منطقه گردوي بوده است و برخي معتقدند در زمان ناصرالدين شاه نام اين ده به نياوران تغيير کرده است به اين ترتيب که نياوران مرکب از نيا (حد، عظمت و قدرت*)؛ ور (صاحب*) و ان* علامت نسبت است و در مجموع يعني کاخ داراي عظمت*.
ونک
نام ونک تشکيل شده است از دو حرف (ون*) به نام درخت و حرف (ک) که به صورت صفت ظاهر مي*شود.
يوسف آباد
منطقه يوسف آباد را ميرزا يوسف آشتياني مستوفي*الممالک در شمال غربي دارالخلافه ناصري احداث کرد و به نام خود، يوسف آباد ناميد.
پل چوبي
قبل از اين که شهر تهران به شکل امروزي خود درآيد، دور شهر دروازه هايي بنا شده بود تا دفاع از شهر ممکن باشد. يکي از اين دروازه*ها، دروازه شميران بود با خندق*هايي پر از آب در اطرافش که براي عبور از آن*، از پلي چوبي استفاده مي*شد. امروزه از اين دروازه و آن خندق پر از آب اثري نيست*، اما اين محل همچنان به نام پل چوبي معروف است.
شميران
نظريات مختلفي درباره اين نام شميران وجود دارد. يکي از مطرح ترين دلايل عنوان شده ترکيب دو کلمه سمي يا شمي به معناي سرد و ران به معناي جايگاه است و در واقع شميران به معناي جاي سرد است. به همين ترتيب نيز تهران به معناي جاي گرم است. همچنين در نظريه ديگري به دليل وجود قلعه نظامي در اين منطقه به آن شميران مي گفتند و همچنين برخي نيز معتقدند که* يکي از نه ولايت ري را شمع ايران مي گفتند که بعدها به شميران تبديل شده است.
گيشا
نام گيشا که در ابتدا کيشا بوده است برگرفته از نام دو بنيانگذار اين منطقه (کينژاد و شاپوري) مي باشد.
منيريه (در جنوب وليعصر)
منيريه در زمان قاجار يکي از محله هاي اعيان نشين تهران بوده و گفته شده نام آن از نام زن کامران*ميرزا، يکي از صاحب* منصبان قاجر، به نام منير گرفته شده*است.
شايد براتون جالب باشه كه بدونيد :
ساختمان حصار و حفر خندق*هاي جديد تهران قريب به ده سال طول کشيد(به دستور ناصرالدين*شاه) و شهر تهران چندين برابر توسعه يافت و مساحت آن به سه فرسخ و نيم رسيد و از طريق ۱۲ دروازه به محيط بيرون خود ارتباط يافت. اين دروازه*ها که هم اينک نيز، اگر چه ساختمان آنها از بين رفته، اما اسمشان باقي است. عبارت*اند از:
دروازه*هاي دولت، يوسف آباد و شميران (در شمال شهر)
دروازه*هاي خراسان، دولاب و دوشان تپه (در شرق شهر)
دروازه*هاي باغشاه، قزوين و گمرک (در غرب شهر)
دروازه*هاي غار، رباط کريم و حضرت عبدالعظيم (در جنوب شهر)
در واقع حدود جغرافيايي تهران به شرح ذيل بود:
طول خيابان انقلاب فعلي، از حدود پيچ شميران تا کمي بعد از چهار راه کالج که به شکل مايل به طرف غرب و خيابان سي متري (کارگر کنوني) امتداد داشت :شمال.
غرب: از حدود چهار راه جمهوري کنوني تا حوالي ميدان گمرک
جنوب: خيابان شوش، از حدود ميدان راه آهن تا حوالي ميدان گمرک.
شرق: خيابان شهباز(۱۷ شهريور فعلي) تا بعد از ميدان شهداي کنوني.
و محلاتي که در داخل اين محدوده قرار داشتند و هنوز بسياري از آنها با همان اسم و رسم قديم وجود دارند. محله دولت که به دليل نزديکي با کاخ*هاي سلطنتي به اين نام خوانده مي*شد، خيابان*هاي لاله*زار، خيابان شاه*آباد، خيابان اسلامبول، خيابان علاء*الدوله (فردوسي) خيابان لختي (سعدي) خيابان واگن*خانه (خيابان اکباتان) عين الدوله، دوشان*تپه (ژاله)، نظاميه (بهارستان) و دروازه شميران را شامل بود.
محله عودلاجان (اودلاجان) تشکيل مي*شد از خيابان جليل آباد (خيام) کاخ گلستان تا ناصريه (ناصر خسرو) و حدود مسجد شاه و شمال بوذرجمهري شرقي و پامنار و جنوب خيابان چراغ برق (امير کبير) و ميدان توپخانه، که محله کليميان و و زرتشتيان مقيم تهران بوده*است.
محله سنگلج که بخش اعظم و عمده آن را امروزه پارک شهر تشکيل مي*دهد، در گذشته يکي از مراکز مهم سياسي بود و با اينکه در حال حاضر تقريباً از بين رفته ولي هنوز اشتهار تاريخي خود را از دست نداده.
چاله حصار يکي ديگر از محلات جنوب تهران بود که چون آن را خاکبرداري و خاکش را به مصرف حصار کشي تهران رسانده بودند، مقدار زيادي چاله گود مانند داشت، بعدها براي تخليه زباله*هاي شهر از آنجا استفاده مي*کردند.
چاله ميدان نيز که قبلا در دوره صفويه خاک آن را به مصرف حصارکشي تهران رسانده بودند، وضعي تقريباً مشابه چاله حصار داشت و محل تخيله زباله تهران به حساب مي*آمد، اين محله محدود به جنوب بازار چهل تن و امامزاده سيد اسماعيل و ميدان مال فروش*ها، ميدان امين السلطان، گمرک، خاني آباد، دروازه غار و پاقاپوق(اعدام) بود
