آيا تلخآب خزر كام كوير را شيرين مي كند؟

۲۵۰۰ سال از حفر بزرگترين شاهكار مهندسي آب، يعني ايجاد «كانال سوئز» توسط داريوش بزرگ مي گذرد حالا سوال اينجاست كه آيا اين افتخار دوباره تكرار خواهد شد؟! در هفته اي كه گذشت دو خبر مربوط به حوزه آب در صدر اخبار خبرگزاري هاي داخلي و همچنين تعداد قابل توجهي از رسانه هاي خارجي جلب توجه مي كرد، اول « آغاز طرح شيرين سازي و انتقال آب خزر به كوير مركزي ايران » و ديگري ، « ناتواني كامل ستاد هاي مديريت بحران كشور در مهار سيلاب هاي ناشي از بارش هاي بهاري». برآيند بررسي اين دو خبر مي تواند تا حدي از بابت موفقيت طرح انتقال آب خزر به كوير مركزي ايران در بين كارشناسان و دست اندر كاران ايجاد شك و بدبيني كند. طرحي كه برخي از كارشناسان و اساتيد رشته محيط زيست اجراي آن را به نوعي جامه عمل پوشانيدن به آرزوي ديرنه مردم ايران (ايجاد آبراهه اي از ميان كوير و اتصال خزر و خليج فارس) مي دانند كه زمزمه هاي اجراي آن در دولت هاي پيشين نيز (البته در حد طرح و ايده ) شنيده شده بود و عده اي نيز امكان اجرايي شدن طرح مذكور را در حد حرف و به نوعي خيال پردازانه مي پندارند.

تلخآب شوري از اعماق!
جداي از احتمالات موفقيت اين طرح و برآورد و امكان تامين هزينه آن در طول اجراي فاز اول پروژه ،كه نزديك به ۲۰۰۰ ميليارد تومان برآورد شده است، برخي از كارشناسان از بروز فاجعه زيست محيطي براي درياي خزر پس از استحصال و جدا سازي نمك محلول در آب مي گويند كه ظاهرا قرار است نمك مازاد پس از جدا سازي مجددا به داخل آب باز گردانده شود و اين عمل بي شك علاوه بر تاثير مخرب بر اكوسيستم منطقه باعث شور شدن زمين ها كشاورزي حاشيه خزر (به علت بالا بودن سطح آب هاي زير زميني و پيوستگي شبكه آبي زير سطحي) نيز خواهد شد.
آنچه نظرات مخالفان اجراي اين طرح را قابل توجه ساخته است دو عامل مهم تمايز درياي خزر نسبت به ديگر پهنه هاي عظيم آبي است. اول اينكه آب خزر به نسبت ۱۳ در هزار «نمك» دارد و اين تنها ناخالصي قابل توجه اين آب نيست بلكه وجود نزديك به ۱۱ ميلي گرم «فلز منيزيوم» به ازاي هر ليتر در آب اين دريا ( كه عامل اصلي تلخي آب خزر است ) باعث مي شود هزينه استحصال و شيرين سازي آن بسيار بيشتر از ديگر منابع آبي باشد . از سوي ديگر درياي خزر نزديك به ۲۵ متر از سطح آب هاي آزاد پايين تر است و اين بدان معناست كه در صورت حفر كانال آب اين دريا از نقطه صفر طرح بايد به طرف مقصد پمپاژ شود و خود اين پمپاژ به معني افزايش هزينه استحصال است .

سهم اول براي سمنان!
صبح دوشنبه ۲۸ فروردين ماه و با حضور محمود احمدي نژاد رئيس جمهور ايران در ساري فاز اول پروژه انتقال آب درياي خزر به سمنان آغاز شد.
تامين آب شرب و صنعت، توسعه صنايع و معادن موجود، رشد اشتغال در نواحي هدف، رشد و توسعه شهرهاي حاشيه كوير، توسعه كشاورزي صنعتي با افزايش پساب حاصل از طرح و تعادل بخشي سفره هاي آب زيرزميني از اهداف مهم طرح بزرگ عنوان شد طرحي كه از دو سال پيش در دستور كار وزارت نيرو قرار گرفت و با پيگيري هاي رييس جمهوری اين كار سرعت بيشتري یافت.
معاون وزير نيرو در امور آب و آبفا با اشاره به انجام مطالعات كافي در مورد حواشي زيست محيطي و صرفه اقتصادي اين طرح درباره دلیل دولت برای اجرای چنین پروژه ای گفت: ما به این نتیجه رسیده ایم که به جای انتقال صنعت به نزدیک آب، آب را به صنعت برسانیم. در زمان کنونی مراحل مطالعه طرح به پایان رسیده است و اکنون زمان آغاز عملیات اجرایی است.
محمدرضا عطارزاده پیمانکار این طرح را قرار گاه خاتم الانبيا اعلام کرد و گفت: آبرسانی به سمنان نخستین هدف طرح شیرین سازی و انتقال آب دریای خزر به حوضه فلات مرکزی ایران است.
معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا برآورد هزینه در مرحله نخست اجرای طرح شیرین سازی و انتقال آب دریای خزر به حوضه فلات مرکزی ایران را ۳۰ هزار میلیارد ریال اعلام کرد و گفت: از این میزان حدود ۲۰ هزار میلیارد ریال توسط تهاتر با سهام صنایع پتروشیمی به پیمانکار واگذار شده است و مابقی آن از منابع دیگر تامین می شود و پیش بینی می شود که بخش نخست طرح در مدت ۲۴ ماه به بهره برداری برسد. البته عطارزاده در واكنش به برخي انتقادها كه در زمينه انتقال آب خزر به مركز ايران مطرح شده در شرايطي كه هنوز شهرهاي ساحلي كشور با مشكل تامين آب مواجه هستند، گفت: در شوراي عالي تصويب شده هر جايي كه قرار است آب جابه جا شود اول بايد تامين آب منطقه مبدا در دستور كار باشد. وي ادامه داد: ما طرح‌هاي گسترده‌اي براي استان‌هاي گيلان، مازندران و گلستان نيز داريم و نهايتا تمام مناطق اين سه استان تامين آب خواهند شد.

آسيب زيست محيطي ندارد ؟!
محمدرضا عطارزاده درباره تاریخچه مطالعه این طرح گفت: برای انتخاب مکان اجرای طرح ،۹ گزینه مورد بررسی قرار گرفته که بهترین گزینه مسیر خط هفت بوده است. معیار انتخاب این خط، آسانی اجرا، آماده بودن زیرساخت ها، انجام مطالعه های گسترده پیشین، حداقل زمان اجرا، استفاده از تجربه های پیشین مسیر خط لوله نفت و آب، حجم آب مورد نیاز، هزینه های بهینه اجرای طرح و حداقل مشکلات زیست محیطی - اجتماعی و استملاک است. گزینه هفت هیچ تداخلی با مناطق حفاظت شده محیط زیست ندارد و آسیبی به محیط زیست نمی زند.
این طرح تنها برای آب شرب، صنعت و کشاورزی صنعتی استفاده می شود و برای کشاورزی صرف کاربردی ندارد زيرا هزینه آب استحصالی بین ۱۵ هزار تا ۲۵ هزار ریال در هر مترمکعب پيش بيني شده است. به گفته وي پیش بینی شده است که ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب در سال از دریای خزر و یک میلیون مترمکعب آب از دریای عمان و خلیج فارس از طریق این طرح منتقل شود روش کار با شیرین سازی در لب دریا است. همچنین انتقال با خطوط لوله های آبرسانی به مناطق هدف انجام می شود. پيش بيني شده است كه با اجرای این طرح، ۵۰۰ ميليون مترمكعب آب در سال از درياي خزر به كوير مركزي منتقل شود كه طول فاز اول اين مسير انتقال آب،۱۷۹ كيلومتر و شامل ۱۲ ايستگاه پمپاژ است و پيش بيني مي‌شود در فاز اول سالانه صد ميليون متر مكعب آب از درياي خزر به سمت سمنان جاري شود.
مخالفان و راه هاي پيشنهادي
دبير کل خانه کشاورز به عنوان يكي از مخالفان اين طرح با بيان اينكه توليد آب با هزينه تمام شده اي معادل ۱.۵ دلار، در بخش کشاورزي کاربرد ندارد و بايد براي بهبود كشاورزي نيز فكري كرد ، گفت : ممکن است شيرين کردن آب با هزينه هاي بالا، در بخش صنعت و شرب کاربرد داشته باشد اما در بخش کشاورزي قابل استفاده نيست. دکتر عيسي کلانتري با اشاره به کلنگ زني طرح انتقال آب خزر به سمنان، اظهار داشت : به جاي شيرين کردن آب خزر و پمپاژ آن براي انتقال به سمنان، بهتر است آب درياي عمان را شيرين کنند ، زيرا شيرين کردن آب درياي عمان معادل ۵۰-۴۰ سنت هزينه در بر دارد و قيمت تمام شده هر متر مکعب آب با در نظر گرفتن بهاي دلار (ميانگين دلار آزد و دولتي )۱۶۰۰ توماني براي هر دلار، حدود ۸۰۰ تومان خواهد بود. کلانتري گفت: انتقال آب خزر به سمنان مانند طرح اتصال خليج فارس به درياي خزر، تفکر غلطي است و بهتر است به جاي شيرين کردن آب خزر و پمپاژ آب تا كيلومتر ها دورتر ، روي رودخانه هاي جاري در مسير رشته کوه البرز سد زده شود و از طريق تونل و لوله، آب پشت سدها به دامنه هاي جنوبي البرز منتقل شوند.
دبير کل خانه کشاورز با بيان اينكه هيچ توجيه اقتصادي براي شيرين کردن آب و پمپاژ آن از ارتفاع (۲۳-) به ۱۸۰۰ متري وجود ندارد ،اذعان داشت: شيرين کردن آب درياي عمان منطقي تر است زيرا سرزمين هاي مستعدي با ۱۰۰ هزار هکتار وسعت در اين منطقه داريم و آب با يک پمپاژ ۳۰-۲۰ متري وارد اين مناطق خواهد شد.

آيا اين گام اول «ايرانرود» است ؟
پیش از این، طرح هایی ديگري نظیر «طرح اتصال خزر به خلیج فارس» به خصوص در دولت سازندگي مطرح شده بود و در دولت اصلاحات نيز زمزمه هاي اجراي آن با بروز برخي تحركات از جمله ورود مشاوران چيني براي شروع مطالعات ميداني تقويت شد، اما ظاهرا توافقات مثبتي دراين مسير حاصل نشد . دولت در در دوره كنوني كار اجراي آن را به قرارگاه خاتم الانبياء سپرده است و علت انتخاب اين قرارگاه به عنوان پيمانكار از سوي وزرات نيرو نيز بهره مندي اين قرارگاه از تجارب بسيار خوب در زمينه خط لوله نفت «نكاء – ري» اعلام شده است. البته بايد گفت هدف طرح انتقال آب در دولت هاي قبلي که از آن به عنوان"ایرانرود" نیز نام برده می شد، این بود که با ساخت یک کانال انتقال آب، خلیج فارس را به دریای خزر متصل کنند كه حاصل آن مي توانست عامل "تلطیف اقلیم مناطق مرکزی ایران" و "اتصال خزر به آب های آزاد و کشتیرانی" باشد. اما هدف طرح حاضر اندكي بيش از ايجاد مسير كشتيراني در كوير مركزي و ساخت راه دسترسي آبي براي كشورهاي آسياي ميانه به آب هاي آزد است و قرار است عمده تمركز آب انتقالي به كوير مركزي شيرين سازي و استفاده براي شرب باشد. گفتني است با توجه به برآورد هزینه آب استحصالی كه بین ۱۵ هزار تا ۲۵ هزار ریال در هر مترمکعب پيش بيني شده شائبه استفاده از اين آب براي كشاورزي بطور كلي رد مي شود.