يادتان هست، سرزمين لي‌لي‌پوت‌ها، شهري كه آدم‌هاي كوچولو در آن زندگي مي‌كردند و يك روز صبح كه گاليور از خواب بلند شد و اين طرف و آن طرف را نگاه كرد، كلي آدم كوچولو را اطرافش ديد كه دست و پاهايش را بسته بودند.


سفرهاي گاليور را مي‌گويم، نوشته جاناتان سويفت. داستان كلاسيك برجسته دنيا كه برخي از ما آن را خوانده‌‌ايم و فيلم‌ها و كارتون‌هاي بسياري بر اساس آن تهيه شده است.
حالا تصور كنيد شما در سرزمين آدم كوتوله‌ها هستيد، يك شهر با خانه‌ها و كوچه‌هاي باريك كه قد ساكنان آن به اندازه يك بند انگشت هم نمي‌رسد.
براي ما وجود شهر كوتوله‌ها با آدم‌هاي كوچك و بندانگشتي بيشتر شبيه به رويايي است كه ما را به ياد كارتون سفرهاي گاليور مي‌اندازد كه در دهه 70 چندين بار از تلويزيون پخش شد.
اگرچه تاكنون وجود آدم كوتوله‌ها در حد يك افسانه يا شايعه باقي مانده است، اما در شرق استان كرمان در شهر شهداد، شهري تاريخي از زير خاك بيرون آورده شده كه به دليل ساختار كوچه‌ها و خانه‌هاي آن و كوچك‌بودنشان به شهر كوتوله‌ها شهرت يافته است، شهري كه قدمت آن به پنج هزار سال پيش برمي‌گردد و آدم‌هاي كوتاه قد مهرباني زندگي مي‌كنند.
شهداد با نام كهن «‌خبيص»‌ به فاصله 100‌كيلومتري شرق كرمان در حاشيه غربي دشت لوت قرار دارد. تا سال 1846 تصور وجود تمدن‌هايي كهن در كناره‌هاي اين دشت غيرمسكوني نمي‌رفت، ولي در اين سال طي بررسي‌هاي گروه جغرافيايي دانشگاه تهران در شرق شهداد سفالينه‌هاي سطحي مشاهده شد كه از وجود تمدن‌هايي در همسايگي دشت لوت خبر مي‌داد.
نظر به اهميت اين موضوع گروهي از باستان‌شناسان به محل اعزام و به بررسي آن پرداختند كه مطالعات اين گروه به كشف تمدن‌هايي قبل از تاريخ (اواخر هزاره چهارم و اوايل هزاره سوم قبل از ميلاد) منجر شد.

كاوش‌هاي علمي باستان‌شناختي در حاشيه غربي دشت لوت ازسال 1848 تا سال 1856 ادامه يافت كه حاصل هشت فصل كاوش در اين منطقه منجر به كشف گورستان‌هايي مربوط به هزاره دوم و سوم قبل از ميلاد و كوره‌هاي ذوب مس شد.
اشياء و آثار به دست‌آمده در گورستان‌هاي پيش از تاريخ شهداد شامل ظروف بي‌شمار و متنوع سفالين و ظروف مفرغي است كه مردمان هنرمند و صنعتگر با واردكردن سنگ مس و استحصال آن در كوره‌هاي ذوب مس به ساخت آنها مي‌پرداختند كه از لحاظ كيفيت و كميت بسيار ارزنده و در خور تامل است.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي و با يك وقفه 17‌ساله، كاوش‌هاي دشت لوت شهداد مجددا آغاز شد. حاصل چهار فصل كاوش بعد از انقلاب، كشف مجموعه‌اي از واحدهاي معماري مسكوني و كارگاهي است كه نكات مبهم بسياري را در خصوص معماري و مسكن مردمان دنياي باستان شهداد روشن مي‌كند.
نظر به شواهد و آثار به دست‌آمده‌اي چون زمين‌هاي خيش خورده، كرت‌بندي شده و ... يكي از اين واحدها را به نام محله كشاورزان و محله ديگري را به لحاظ كشف تعداد زيادي مهره‌هاي ساخته‌شده سالم، نيمه‌كاره و شكسته‌شده در حين انجام كار، محله جواهرسازان ناميده‌اند.
ترك خانه
آخرين بررسي‌ها و كاوش‌هاي باستان‌شناسي در محوطه باستاني شهداد نشان مي‌دهد‌ ساكنان اين محوطه شهر باستاني شهداد را به علت خشكسالي و با اميد بازگشت ترك كردند، اما پنج هزار سال است كه ديگر به اين محوطه بازنگشته‌اند.

محوطه باستاني شهداد كه به شهر كوتوله‌ها شهرت يافته، 60 كيلومتر وسعت دارد و در دل كوير لوت جاي گرفته است.

اين شهر يكي از مهم‌ترين شهرهاي باستاني محسوب مي‌شود كه تاكنون طي بيش از 10 فصل كاوش در آن، باستان‌شناسان به بقاياي معماري و اشياي باستاني بي‌نظيري از هزاره سوم قبل از ميلاد برخورد كرده‌اند.
شهر باستاني شهداد داراي بخش‌هاي مختلف كارگاهي، گورستاني و محله‌هاي مسكوني است. كاوش‌هاي باستان‌شناختي در محله مسكوني شهر كوتوله‌ها نشان مي‌دهد كه اين شهر از چندين محله تشكيل شده است و در هر يك از محلات شهر صنفي خاص نظير جواهرسازان، صنعتگران و كشاورزان زندگي مي‌كرده‌اند.

طي فصل‌هاي مختلف فعاليت باستان‌شناسي در شهداد تاكنون بيش از 800 قبر باستاني مورد كاوش قرار گرفته است.
آخرين بررسي‌ها و كاوش‌هاي باستان‌شناسي در شهر كوتوله‌ها نشان مي‌دهد‌ ساكنان اين محوطه تاريخي شهرشان را به علت خشكسالي و با اميد به بازگشت ترك كردند، اما پنج هزار سال است كه به اين شهر بازنگشته‌اند.
ميرعابدين كابلي، سرپرست كاوش‌هاي باستان‌شناسي شهداد كه بخش عظيمي از تحقيقات خود را در اين منطقه انجام داده است، مي‌گويد: در‌جريان آخرين كاوش‌ها و بررسي‌هاي باستان‌شناسي در شهداد متوجه شديم ساكنان شهداد پنج هزار سال پيش ‌هنگام ترك اين شهر بسياري از وسايل خود را در درون خانه‌ها رها كردند و بعد از خروج در خانه‌ها را با گل پوشانده‌اند.
وي با اشاره به اين كه گل‌گرفتن در خانه‌ها با باقي‌گذاشتن وسايل درون آن نشان‌دهنده اميد به بازگشت است، مي‌افزايد: با توجه به اين كه اين محوطه با صبر و حوصله ترك شده است، به نظر مي‌رسد عوامل از نوع زلزله و يا بدي شرايط اقتصادي و اجتماعي باعث ترك اين شهر نبوده باشد، بلكه خشكسالي در يك دوران، دليل اصلي ترك اين شهر باستاني بوده است.
ميرعابدين كابلي با اشاره به اين كه هنوز مشخص نيست ساكنان شهداد بعد از ترك اين شهر به كدام منطقه رفته‌اند، در مورد اهميت و شناسايي علت ترك اين شهر مي‌گويد: شناسايي علت اصلي ترك اين شهر كه تاكنون آثار بسيار مهمي از آن به دست آمده نشان‌دهنده بخش مهمي از زندگي ساكنان اين شهر و مهاجرت آنها به نقاط ديگر خواهد بود.
خانه‌اي با معماري كوتوله‌ها
نكته قابل توجه درخصوص شهر قديم شهداد نوع معماري عجيب خانه‌ها و كوچه‌هاي آن است. به طوري كه ديوارها، سقف، تنور، تاقچه‌ها و تمام اجزاي خانه‌هاي آن براي افرادي ساخته شده كه از قامت بسيار كوتاهي برخوردار باشند و به همين دليل شهر شهداد به شهر كوتوله‌ها شهرت يافته است.
با اين حال بر سر اين كه آيا واقعا اين شهر كوتوله‌هاست يا نه، اختلاف نظرهايي وجود دارد. به گونه‌اي كه برخي از مردم محلي و كارشناسان عقيده دارند كه به دليل ساختار كوچك بناهاي آن، اين شهر بايد براي انسان‌هايي ساخته شده باشد كه داراي قامتي بسيار كوتاه هستند، زيرا ديوارها و تمامي بناهاي اين شهر بسيار كوتاه هستند.

از سوي ديگر برخي باستان‌شناسان نيز با رد اين مساله آن را افسانه‌پنداري مي‌دانند و مي‌گويند ‌اين شهر به‌مرور زمان و بر اثر فرسايش كوچك شده و ديوارهاي آن به اين دليل كوتاه شده‌اند. پس از كشف شهر كوتوله‌ها در شهداد و بيان افسانه‌هايي در رابطه با مردماني كه در آن زندگي مي‌كرده‌اند هرچند وقت يكبار خبرهايي مبني بر كشف جنازه انسان كوتوله يا ديدن آنها توسط عده‌اي مطرح مي‌شود.
آخرين نمونه اين خبرها كشف جنازه موميايي گونه انسان كوتوله 25 سانتي‌متري بود كه قرار بود پس از قاچاق به آلمان، 80 ميليارد ريال فروخته شود.

خبري كه به دنبال دستگيري دو قاچاقچي تحت تعقيب و كشف جنازه‌اي اعجاب‌انگيز كه به موميايي شهداد معروف شده بود، به سرعت در سطح استان كرمان پيچيد و شائبه‌هايي از وجود آدم كوتوله‌ها در شهداد كرمان را دوباره بر سر زبان‌ها انداخت.

پس از رسانه‌اي‌شدن اين موضوع مسوولان سازمان ميراث فرهنگي و پليس كرمان به منظور پايان‌دادن به شبهه‌هاي موجود خواهان روشن‌شدن وضعيت جنازه 25 سانتي‌متري فرد 17 ساله‌اي كه هنوز مشخص نيست چگونه موميايي شده، شدند.
اكنون پس از گذشت 5 هزار سال از ترك شهر كوتوله‌ها توسط ساكنان آن در حالي اكثر اين محوطه تاريخي هنوز زير خروارها خاك است كه دليل مهاجرت كوتوله‌هاي شهدادي و ترك شهر كوچكي كه براي انسان‌هايي با قد حداكثر
40‌سانتي‌متر ساخته شده بود، مبهم مانده است و هنوز مشخص نيست ‌چرا كوتوله‌هاي شهدادي بعد از مهاجرت در خانه‌هاي خود را با گل پوشاندند و ديگر برنگشتند.

حكمت قاسم‌خاني